Lancet Komisyonu 2024 tarafından belirlenen 14 risk faktörünün modifiye edilmesi, demans gelişme riski taşıyan vakaların yaklaşık yarısında hastalığı önleyebilir veya geciktirebilir.

Demansın Önlenmesi İçin Kararlı Olunmalı!

Demansın önlenmesi, bireysel, ulusal ve uluslararası düzeyde müdahaleleri içerir. Nüfus temelli politikalar, eşitliğe öncelik vermeli ve yüksek risk altındaki grupların dahil edilmesini sağlamalıdır. Demans riskini azaltmaya yönelik eylemler erken yaşta başlamalı ve yaşam boyunca devam etmelidir. Hastalığın risk faktörleri, aday kişilerde bir arada bulunabileceğinden, önleyici müdahaleler genellikle çok bileşenli olmalıdır.

Risk faktörlerinin, APOE genetik bulgusu varlığından bağımsız olarak modifiye edilebileceği unutulmamalıdır. Çeşitli risk faktörlerini ele alan çok bileşenli müdahaleler, yüksek veya düşük genetik demans riski olan bireyler için potansiyel fayda sağlayabilir.

Demans Riskini Azaltmak İçin Yaşam Boyu Alınabilecek 14 Önlem:

1) Kaliteli eğitimin herkes için ulaşılabilir olması sağlanmalı ve orta yaşta bilişsel olarak uyarıcı faaliyetler teşvik edilerek zihinsel aktiflik korunmalıdır.

2) İşitme cihazları, işitme kaybı olan kişiler için erişilebilir hale getirilmeli ve işitme kaybını azaltmak için zararlı gürültü maruziyeti azaltılmalıdır.

3) Görme kaybı için tarama ve tedavi herkes için erişilebilir hale getirilmelidir.

4) Hava kirliliğine maruziyetin azaltılması gerekmektedir.

5) Egzersiz yapanlarda demans gelişme olasılığı daha düşüktür; bu nedenle, düzenli spor yapmaya özen gösterilmeli ve teşvik edilmelidir.

6) Temas barındıran sporlarda ve bisiklet kullanırken olası düşme riski nedeniyle kask kullanımı teşvik edilmeli, başın darbelerden korunması sağlanmalıdır.

7) Eğitim ve fiyat kontrolü yoluyla sigara kullanımı azaltılmalı, kamuya açık yerlerde sigara içilmesi önlenmeli ve sigara bırakma polikliniklerine başvurulmalıdır.

8) Eğitim ve fiyat kontrolü yoluyla fazla alkol tüketimi azaltılmalı ve aşırı tüketim düzeyleri ile riskleri konusunda farkındalık oluşturulmalıdır.

9) Sağlıklı bir kilonun korunması ve obezitenin olabildiğince erken tedavi edilmesi, bu sayede diyabetin önlenmesine yardımcı olacaktır.

10) Hipertansiyonun önlenmesi veya azaltılması sağlanmalı ve sistolik kan basıncı 40 yaşından itibaren 130 mmHg veya daha düşük seviyede tutulmalıdır.

11) Diyabetin önlenmesi ve glisemik kontrolün sağlanması gerekmektedir.

12) Orta yaştan itibaren yüksek LDL kolesterol tespit edilmeli ve tedavi edilmelidir.

13) Depresyon etkili bir şekilde tedavi edilmelidir.

14) Yaşlı dostu, destekleyici topluluk çevreleri ve konutlara toplumda öncelik verilmeli, sosyal izolasyon azaltılmalı ve faaliyetlere katılım ile başkalarıyla birlikte yaşam kolaylaştırılmalıdır.

Demans Tanılı Kişiler İçin Önemli Konular:

-Tanı konulduktan sonra yapılan müdahaleler, geleceğe yönelik planlama (ileri direktif) dahil olmak üzere, insanların demansla birlikte yaşamalarına yardımcı olur. Aile bireylerine ve bakım verenlere yönelik çok bileşenli başa çıkma müdahalelerinin ve nöropsikiyatrik semptomların yönetiminin öğretilmesi önemlidir ve yaklaşım kişi merkezli olmalıdır.

-Nöropsikiyatrik semptomların tedavisinde koordineli çok bileşenli müdahalelerin yararlı olduğuna dair açık kanıtlar mevcuttur. Ayrıca aktivite müdahaleleri, nöropsikiyatrik semptomları azaltır. Bu müdahaleler demans tanılı kişiler için yaşamdan keyif almak ve bir amaç edinmeyi sürdürmek için faydalı etkinliklerdir. Nöropsikiyatrik semptomlara yönelik bir müdahale olarak egzersizin faydası konusunda kanıt henüz bulunmamaktadır.

-Alzheimer hastalığı ve Lewy cisimcikli demansı olan kişiler için kolinesteraz inhibitörleri ve memantin kullanılmalıdır. Bu ilaçlar, nispeten az yan etkiye sahiptir ve ucuzdur; bilişsel bozulmayı önemli ölçüde hafifletir ve uzun vadeli etkileri olduğuna dair iyi kanıtlar vardır. Bu ilaçlar, düşük gelirli ve orta gelirli ülkelerde daha az olmakla birlikte, yüksek gelirli ülkelerin çoğunda mevcuttur.

-Alzheimer hastalığı için hastalık modifiye edici tedavilerde umut verici gelişmeler mevcuttur. Amiloid-β'yı hedefleyen antikorların bazı denemeleri, 18 aylık tedaviden sonra kötüleşmeyi azaltmada makul bir etkinlik göstermiştir. Ancak, etkileri sınırlıdır ve ilaçlar yalnızca hafif hastalığı olan bireylerde denenmiştir. Bu tedaviler henüz sınırlı sayıda ülkede ruhsatlandırılmıştır. Bu tedavilerin kayda değer yan etkileri vardır ve uzun vadeli etkileri hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Bu tedavilerin masraflı olması ve uzmanlaşmış tıbbi personel gerektirmesi kullanımını sınırlayabilir ve sağlık sistemleri için zorlayıcı olabilir. Özellikle APOE-ε4 genotipi taşıyıcıları için henüz bilinmeyen uzun vadeli etkiler, multimorbiditesi olan kişilerdeki etkiler hakkındaki veri eksikliği ve etkinlik ve yan etkilerin takibindeki güçlükler, amiloid-β-hedefleyen antikorları kullanan kişilerin dikkatle izlenmesini gerektirir.

-Beyin omurilik sıvısı (BOS) veya kan biyobelirteçleri, klinik olarak demans veya bilişsel bozukluğu olan kişilerde Alzheimer hastalığı tanısını doğrulamaya veya dışlamaya yardımcı olmak için kullanılmalıdır. Biyobelirteçler, ağırlıklı olarak beyaz ırktan olan popülasyonlarda doğrulanmıştır; bu durum, genellenebilirliği sınırlandırmakta ve sağlıkta eşitlik kaygılarını artırmaktadır.

-Akut fiziksel rahatsızlığı olan ve hastaneye yatırılması gereken demans tanılı hastalar, diğer demans hastalarına göre bilişsel olarak daha hızlı kötüleşmektedir. Fiziksel sağlığı korumak önemlidir.

-COVID-19, demans hastalarının savunmasızlığını gözler önüne sermiştir. Bu salgından dersler çıkarılmalıdır.

Kaynak: Lancet 2024; 404: 572–628 (https://doi.org/10.1016/S0140-6736(24)01296-0)